باغ فین در ۹ کیلومتری مرکز شهر کاشان و در انتهای خیابان امیر کبیر فعلی و روستای فین کوچک در مجاورت چشمه سلیمانیه قدیم قرار دارد.
دسترسی به باغ فین از طریق خیابان امیرکبیر صورت می پذیرد. وسایل نقلیه عمومی از جمله مینی بوس از مرکز شهر کاشان این دسترسی را تامین می کنند.
تاریخچه باغ فین کاشان :
در طراحی باغ فین ، آب اساسی ترین عنصر بوده است. آب در باغ فین به صورت های راکد ( در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی ) ، روان ( در جوی ها ) ، فورانی ( فواره ها ) و جوششی ( وجود آب از حفره های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه ) در جریان است.
باغ فین در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۲۳۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کار ثبت جهانی این اثر که در سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده بود ، چندین سال به طول انجامید و سرانجام در سال ۱۳۸۹ مرحله اول ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به انجام رسید.
ساختمان باغ فین فعلی به دوران شاه عباس اول نسبت داده شده . میراث فرهنگی ایران ، طراح باغ را غیاث الدین جمشید کاشانی می داند. با این موجود منابع دانشگاهی طراح باغ را شیخ بهایی معرفی می کنند.
کار ساخت و توسعه عمرانی باغ در دوره شاه صفی و شاه عباس دوم نیز ادامه یافت و به اوج رسید. بناهای سردر ورودی ، کوشک صفوی ، و یکی از حمام ها محصول این دوره هستند.
از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه و همزمان با حمله افغان ها و لشکرکشی های نادرشاه ، توجهی به باغ نشده است. در دوره کریم خان زند و همزمان با وقوع چند زلزله پیاپی ، باغ و ابنیه موجود در آن مورد مرمت قرار گرفت و بنای خلوت کریمخانی به آن افزوده گشت.
در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار ، بخش های زیادی به ابنیه باغ افزوده گشت. تقریبا مابقی ابنیه موجود در باغ ، همگی محصول آن دوران است. ولی با مرگ فتحعلی شاه کار رسیدگی به باغ و درختان آن رها شد و حتی بخش هایی از باغ از میان رفت.
در دوره پهلوی ، بنای موزه ملی کاشان و خرابه های خلوت نظام الدوله و همچنین بنایی در حد فاصل کتابخانه و حمام ها ساخته شد . و سایر ابنیه نیز مورد مرمت قرار گرفت.
ابنیه های باغ فین کاشان :
در مرکز باغ ، کوشک صفوی قرار دارد. حمام کوچک و عمارت سردر ، سایر ابنیه دوره صفوی را تشکیل می دهند. کوشک قاجاری ، با نقاشی های زیبای سقفی و دیواری نیز در انتهای باغ و خارج از محور تقارن باغ واقع شده است. حمام سلطنتی ، موزه ملی ، خلوت کریمخانی و اتاق شاه نشین ، ابنیه هایی هستند که پس از دوران صفویه به ابنیه باغ افزوده شده اند.
حمام فتحعلی شاه در سال ۱۲۲۶ هجری قمری در کنار حمام صفویه احداث گردید. پس از احداث حمام قاجاری ، حمام صفویه مورد استفاده خدمه باغ قرار گرفت که دو روز آخر هفته اهالی فین نیز اجازه داشتند از حمام صفویه به عنوان حمام عمومی استفاده کنند.
حمام قاجاری مورد استفاده شاه و درباریان قرار گرفت که به همین دلیل به حمام سلطنتی مشهور گردید. در ضمن امیر کبیر در حمام صفویه به شهادت رسید.
کوشک قاجاری ( شترگلوی فتحعلی شاه ) :
فتحعلی شاه قاجار به دلیل دلبستگی فراوانی که به صفای باغ فین و چشمه آن داشت به حاج حسن خان ، صدراعظم اصفهان که سرپرست حوزه حکمرانی کاشان بود ، دستور داد تا باغ فین را به بهترین وجه تعمیر و تزئین نماید. به همین خاطر عمارت شترگلوی قاجاری در سمت جنوب غربی باغ احداث شد. ساختمان اصلی این بنا به شکل چهارطاق و صفه سرپوشیده و شاه نشین آن دارای حوض خانه ایست که از ۳ طرف آن آب سرازیر و به وسیله جدول های ( جوی های ) کاشی کاری شده و فواره های زیبا به اطراف باغ هدایت می شود. همچنین از ورودی های یکی از ورودی های آب از چشمه سلیمانیه به داخل باغ از این نقطه می باشد.
حوض جوش :
یکی دیگر از ورودی های آب چشمه به باغ فین از داخل حوض جوش می باشد که در ضلع جنوبی باغ واقع شده است. این حوض دارای ۱۶۰ حفره می باشد که ۸۰ حفره کار ورود آب و ۸۰ حفره کار خروج آب را از حوض جوش انجام می دهند.
خروجی آب از حوض جوش به طرف حوض ۱۲ فواره هدایت می شود. حوض جوش از شاهکارهای سامانه انتقال آب در قدیم و از نظام مهندسی خاصی برخوردار است.
اتاق شاه نشین :
در راستای ساختمان شترگلوی قاجاری یک سری اتاق های متصل به هم ساخته شده که در وسط این بناها و در مقابل حوض جوش ، اتاق بزرگی با مقرنس ها و طاقچه های قرینه بنا گردید و دارای درهای ارسی می باشد. بر روی درهای شیک و گره چینی اتاق ، شیشه های رنگی وجود دارد که بعدها روانشناسی رنگ ها ، خواص آنها را ثابت کرده است. سبز ، آبی و سفید آرامبخش است و با خطای دید اتاق را فراختر نشان می دهد. قرمز ، نارنجی و زرد که جزء رنگهای گرم است و اشتهاآور و هیجان انگیز می باشد . تداخل رنگ آبی و قرمز و انعکاس نوربنفش به داخل اتاق باعث مختل شدن دید حشرات میشده است.
امیر کبیر صدراعظم ناصرالدین شاه :
میرزا محمد تقی خان فراهانی متولد ۱۱۸۶ در اراک ، مشهور به امیرکبیر صدراعظم ایران در زمان ناصرالدین شاه قاجار بود. مدت صدرات امیرکبیر سه سال و سه ماه بود. او بنیانگذار دارالفنون ، اولین مدرسه و دانشگاه ایران بوده است. امیرکبیر انتشار اولین روزنامه ایران به نام وقایع التفاقیه را انجام داد. امیرکبیر با توطئه اطرافیان شاه از صدراعظمی برکنار و به کاشان تبعید شد. او در حمام فین به دستور ناصرالدین شاه به قتل رسید و در کربلا به خاک سپرده شد.
دلیل و نحوه قتل امیر کبیر :
یکی از کارهای امیرکبیر سامان دادن به وضع حقوق ها و دریافتی های درباریان و کارکنان دولت بود. اودستور داد دریافتی های بی حساب و کتابی که درباریان و کارکنان از خزانه می گرفتند قطع شود و حقوق های معینی برقرار شود. همچنین بعضی از مستمری های بیهوده را قطع کرد. این کار به مزاج درباریانی که تا پیش از آن به راحتی به خزانه مملکت دسترسی داشتند خوش نیامد و باعث شد افرادی از جمله مهدعلیا (مادرشاه) ، حاج علی خان مراغه ای (اعتماد الدوله) و میرزا آقاخان نوری دسیسه هایی را بر علیه او بچینند. به سبب علاقه شاه به امیرکبیر دشمنان او نتوانستند کاری را از پیش ببرند اما در نهایت بی کفایتی شاه و دسیسه اطرافیان باعث شد امیر از صدراعظم عزل و به کاشان تبعید شود. تبعید امیر به کاشان دو علت داشت ، اول اینکه این شهر یک شهر کویری به حساب می آمد و دوم اینکه نزدیکی آن به پایتخت به درباریان امکان کنترل او را می داد.
امیر همراه همسرش به مدت ۴۰ روز در باغ زندگی کرد تا اینکه ناصرالدین شاه پشیمان می شود و برای او خلعتی میفرستد تا بخشش خود را اعلام کند. اطرافیان متوجه این اتفاق می شوند و در فرصتی مناسب از مستی شاه سوء استفاده کرده و امضای قتل امیرکبیر را از وی می گیرند. آنها طی دو روز خودشان را از راه نیزارهای قم به کاشان می رسانند و وقتی به شهر میرسند متوجه می شوند که امیر برای پوشیدن خلعت بخشش داخل حمام است. از آنجا که حمام خدمه به کوچه راه داشته و قاتلین از راه کوچه به درون می روند و درب حمام را می بندند تا کسی نتواند برای نجات امیرکبیر اقدامی بکند.
حاج علی اکبر خان چاپارچی پیک بین شیراز ، کاشان متوجه می شود و میخواهد به همسر امیر اطلاع دهد اما دست و پای او را با طناب می بندند تا او را از این کار باز دارند. امیر کبیر پس از دیدن قاتل و شنیدن حکم ، باور نمی کند که ناصرالدین شاه چنین دستوری داده باشد و می خواهد که حکم را با چشمان خود ببیند . او پس از دیدن حکم می گوید :
افسوس من فکر کردم ایران به صدراعظم لایق نیاز دارد ولی الان متوجه شدم ایران به شاهی لایق نیاز دارد.
پس از آنها ۳ درخواست می کند :۱– نوشتن چند خط وصیت ۲- دیدن همسر و فرزندانش برای آخرین بار ۳- خواندن دو رکعت نماز
قاتلان با هیچ یک از این درخواست ها موافقت نمی کنند و فقط به او اجازه می دهند نحوه قتلش را خودش تعیین کند. پس بنابر درخواست امیر کبیر رگ دو بازوانش را میزنند اما حاج علیخان که در زمره بی شرف ترین و رذل ترین درباریان بود پس از حدود یک ربع ساعت برای این که زودتر قربانی بمیرد لگدی به سینه امیر زد و دستور داد لنگ حمام را لوله کرده در دهان او فرو کنند و وی را به این طریق خفه سازند.
این اتاق شوم در ۲۰ دی ۱۳۲۰ به وقوع پیوست ،به روایت میرزا محمد جعفر خان حقایق نگار خورموجی در کتاب مشهور حقایق‌الخبار ناصری روز بعد از قتل جسدش را در گورستان «پشت مشهد» کاشان به خاک سپردند. چند ماه بعد، به اصرار همسرش عزت‌الدوله کالبدش را به کربلا منتقل کردند و در اتاقی که درب آن به سوی صحن امام حسین ( علیه السلام ) باز می‌شد به خاک سپردند.
شاه در سفر کربلای خود به سال ۱۲۸۷ هجری قمری از آن مزار دیدن کرد و برای قربانی سال های جوانی و جهالت خود فاتحه خواند.
